Գիտելեքի սոցիոլոգիան ուսումնասիրում է մարդկային մտքի և սոցիալական կոնտեքստի փոխհարաբերությունները, որի մեջ այն առաջանում է, ինչպես նաև` ինչպիսի ազդեցություն են գիտելիքները ունենում հասարակությունների վրա։
Գիտելիքի սոցիոլոգիայի մասին առաջին անգամ սկսել են խոսել 1920-ական թվականներին գերմանախոս սոցիոլոգներ Մաքս Շելերը և Կարլ Մանհեյմը։
Մինչև 1950-ական թվականների կեսերը արևմտյան սոցիոլոգիայում գերիշխում էր հիմնականում ֆունկցիոնալիստական սոցիոլոգիական տեսությունները և գաղափարները։ Այս հանգամնաքը ստիպում էր գիտելիքի սոցիոլոգիային դուրս մղվել ակադեմիական սոցիոլոգիայի շրջանակներից։
Գիտելիքի սոցիոլոգիան ավելի մոտ էր Պիտեր Լ. Բերգերի և Թոմաս Լուկմանի ամենօրյա կյանքի ընկալման պատկերացումներին ՝ մասնավորապես իրականության սոցիալական կառուցմանը, այն է քանակական մեթոդների միջոցով հասկանալ շրջակա աշխարհը, նրա օրինաչափությունները և «իրականությունը»։Ըստ այս հեղինակների աշխարհը ձևավորվում է առօրյա փորձի բյուրեղացման հետևանքով: Անընդհատ կրկնվող գործողություները դառնում են օրինաչափություն, ապա վերածվում են համակարգի: Նմանապես նաև գիտելիքը, որը հաճախ ձևավորվում է ոչ թե նպատակառացիոնալ գործողությունների արդյունքում, այլ նախկին փորձի բյուրեղացման հետևանքով:
Գիտելիքի սոցիոլոգիայի վրա հսկայական ազդեցություն է ունեցել Միշել Ֆուկոն։ Հատկապես գիտելիքի սոցիոլոգիայի որակական, «ազատ» մեթոդներ նախընտրող սոցիոլոգները գերադասում են օգտվել Ֆուկոյի տերմինաբանություննից և մեթոդաբանական ապարատից։
Կարլ Մարքսը և Ֆրիդրիխ Էնգելսը մերժում էին մարդկանց ազգային և քաղաքական հավատալիքների և կարծիքների ինքնածին բնույթը, դրանք պայմանավորելով այն սոցիալական միջավայրով, որտեղ նրանք ապրում են, հատկապես կարևոր էին համարում դասակարգային շահերի ազդեցությունը գիտելիքի ձևավորման վրա։
Դասական է դարձել մարքսիստական հետևյալ դրույթը՝ կեցությունն է պայմանավորում գիտակցությունը։ Այս դրույթի ազդեցությունը հատկապես զգալի է գերմանացի սոցիոլոգ Կարլ Մանհեյմի սոցիոլոգիական հայացքների վրա։ Ըստ Մանհեյմի գիտելիքը սոցիալ-քաղաքական ուժերի ծնունդ է։ Ըստ ֆոնոմենոլոգիայի գիտելիքը «օբյեկտների» ամբողջություն է, որոնքը իրենց հերթին պարունակում են «օբյեկտներ»։ Դրանք պետք է հասկանալ միայն «միամիտ» շարքային, «փողոցի մարդու» պատկերացումներով, այլապես կարող ենք կուլ գնալ ուտիլիտարիստական ֆունկցիոնալիզմին։ Մի կողմից գիտելիքի ֆորմալ կառուցվածքի ուսումնասիրությունը , մյուս կողմից սրանց մեջ սուբյելտիվ իմաստների բացահայտումը հնարավորություն են տալից գիտելիքի ֆենոմենը բացահայտել ինչպես ներսից այնպես էլ դրսից։
Գիտելիքը դինամիկ է։ Ինչպես նշում է Մ. Ֆուկոն՝ մարդը գոյություն չուներ մինչև 18-րդ դարը, քանի որ «մարդկայինությունը» մոդեռն ժամանակաշրջանի ծնունդ է։ Մոդեռն ժամանակաշրջան ասելով առաջին հերթին հասկանում ենք գիտելիքի ժամանակաշրջան, միևյույն ժամանակ մոդեռնը կապվում է ժամանակակից ռիսկերի /ռիսկի հասարակություն/ հետ, քանի որ գիտելիքի մասսայականացումը հանգեցրել է ռիսկերի մասին գիտելիքի առօրեականացմանը։ Գիտելիքը զենքից վերածվել է շոուի, գործիքից վերածվել է մոդայի։
19-րդ դարում Ֆ. Նիցշեն հայտարարել էր, որ Աստված մահացել է։ Միգուցե այդ գաղափարի արտաահայտումը հետևանք է գիտության և ընդհանրապես ռացիոնալ գիտելիքի հաղթանակի՝ իռացիոնալ, իդեալիստական, միստիկական և թեիստական աշխարհայացքի նկատմամբ։
Baez, John: The Bogdanoff Affair [1]